همشهری آنلاین – حسن حسن‌زاده: برای جست‌وجو درباره تاریخچه زندان قزل قلعه، باید سری به میدان میوه و تره‌بار جلال آل احمد در قلب محله یوسف آباد بزنیم. محلی که اکنون از پرمشتری‌ترین میادین میوه و تره بار پایتخت است، در دوران قاجار و پهلوی ماجراهای متفاوتی از سر گذراند؛ روزگاری انبار نگهداری از مهمات بود و در دوره‌ای نیز به زندانی مخوف برای در بند کشیدین معترضان و زندانیان سیاسی تبدیل شد.
قصه‌های خواندنی تهران را اینجا دنبال کنید
در دوران قاجار که یوسف‌آباد پر از تپه ماهور و باغ بود و نشانی از خیابان جهان‌آرا وجود نداشت، دره‌ای خوفناک در همین محدوده بود به نام «دره ندید» که زندان قزل قلعه در جنوب این دره بنا شد. اکنون با گذشت بیش از یک قرن از ساخت یکی از مهمترین انبارهای نگهداری مهمات دوران قاجار در یوسف آباد، دیگر نشانی از بنای قدیمی آن وجود ندارد و غرفه‌های فروش میوه جای قفسه‌ها و اتاقک‌های نگهداری مهمات را گرفته‌اند.
علیرضا زمانی، تهران‌پژوه، درباره تاریخچه انبار مهمات و زندان قزل قلعه می‌گوید: «هنوز برخی اهالی قدیمی یوسف آباد میدان میوه و تره بار جلال آل احمد را با نام میدان میوه و تره بار قزل قلعه می‌شناسند؛ نامی که با بخشی جدایی ناپذیر از تاریخ محله یوسف آباد پیوند خورده است. اگرچه زندان قزل قلعه در دوران پهلوی اول یکی از زندان‌های مهم نگهداری زندانیان سیاسی بود، اما تاریخچه این زندان به دوران قاجار برمی‌گردد. در این دوره، برای نگهداری مهمات قشون دولتی، انباری در محدوده آبادی یوسف آباد ساخته شد که در دوره پهلوی اول تغییر کاربری داد. هرچند قزل قلعه در دوره‌ای نیز به عنوان کاروانسرایی برای اتراق مسافران زنجان، گیلان و... استفاده می‌شد تا در مسیر رسیدن به تهران محلی برای استراحت داشته باشند.»
آخرین نشانه‌های زندان قزل قلعه در دهه ۶۰ از بین رفت و به محلی برای خدمت‌رسانی به شهروندان تبدیل شد. زمانی می‌گوید: «کاربری انبار مهمات دوره قاجار پس از کودتای ۲۸ مرداد تغییر کرد. ماجرا از این قرار بود که تیمور بختیار، رئیس وقت ساواک، پس از وقایع کودتای ۲۸ مرداد به دنبال محلی برای نگهداری زندانیان سیاسی بود. او بنایی که سال‌ها به عنوان انبار مهمات استفاده می‌شد را با تغییر کاربری به محلی نگهداری این زندانیان تبدیل کرد و از اینجا بود که نام زندان قزل‌قلعه سر زبان‌ها افتاد. زندان قزل قلعه اما تا دهه ۵۰ فعال بود و پس از آن تعطیل و به تدریج به مکانی متروکه تبدیل شد.»
زندان قزل قلعه که پس از زندان قصر قدیمی‌ترین زندان تهران به شمار می‌رفت، در دهه ۶۰ به بنایی فرسوده و متروکه تبدیل شد و چند سال پس از تخریب جای خود را به میدان و میوه و تره بار داد.
نظر شما